Thursday, December 1, 2011

आग्रा (भरतपूर दिल्ली)

संदीपच्या लग्नाची तारीख ठरली आणि भरतपूरला जायचा प्लान , जो अनेक महिने डोक्यात शिजत होता, तो वाडग्यात पडला. नोव्हेंबर महिना हा भरतपूर मध्ये पक्षी निरीक्षणासाठी उत्तम असल्याने लागोलाग ट्रेन, हॉटेलची तिकीट बुक झाली. दिवाळीच्या फराळाची शिदोरी घेऊन ३१ नोव्हेंबरच्या सकाळी, हरिद्वार superfast express ने, प्रवासाला सुरुवात झाली.

सामान जागेवर लावून बर्थवर स्थिरस्थावर होईपर्यंत लक्षात येऊ लागलं कि बोगीमध्ये एकूणच वयस्कर लोकांची संख्या जास्त आहे. आमच्या सोबतही तीन पंजाबी आज्या आणि त्यांचे अनेक खाऊचे डबे होते. आल्यापासून त्यांची तोंडं चालूच होती - खाण्यात आणि बोलण्यात! गाडी पकडण्याच्या धास्तीमुळे पहाटे लवकरच उठलो होतो, त्यामुळे आम्ही ताणून देणं पसंत केलं. गाडीला pantry नसल्याचा शोध लागला. आज्या regular travellers असल्याने त्यांना हे माहिती होते. मग त्यांनी पहाटे चार ला उठून कसा स्वैपाक केला याची खमंग गोष्ट ऐकायला मिळाली. "एक दिन बहार जाना है तो कितना सोचा, कितना किया. और भगवान के पास हमेशा के लिए जाना है तो हम कुछ नहीं सोचते, कुछ नहीं करते " असे धार्मिक तात्पर्य सुद्धा होते.

नाशिकला थोडी गडबड ऐकू आली. Sideberth पडून एका आजीच्या डोक्याला जखम झाली होती, रेल्वेचा पांढरा napkin रक्ताने माखला होता. हे दृश्य बघून आम्ही ताबडतोब आमच्या first aid kit सकट कामाला लागलो. रक्त थांबवून ड्रेसिंग केलं आणि सगळ्यांनीच सुटकेचा निश्वास टाकला. आता त्या आज्या आमच्याकडे, धर्मग्रंथात वाचलेले हेच का ते देवदूत अशा नजरेने पाहायला लागल्या. त्या नजरा आम्हालाही कुठेतरी सुखावून गेल्या आणि first aid kit घेतल्याबद्दल आम्ही स्वतःची पाठ थोपटून घेतली. या प्रसंगानंतर आमच्या रात्रीच्या जेवणाचे contract आज्यांनी आपल्याकडे घेतले. कश्मिरा डॉक्टर असल्याची वार्ता आजुबाजुला पसरली आणि गाडीत तिचे मोबाइल क्लिनिक चालू झाले. त्याची परतफेड म्हणून प्रत्येकजण काहीतरी खायला आणून देत होता. pantry नसलेल्या गाडीमध्ये आमची खाण्याची रेलचेल चालू होती. एकूण प्रवास मजेत झाला.

पहाटे चारला पोहोचणारी गाडी साडेतीनलाच आग्र्यामध्ये हजर झाली. रिक्षाने हॉटेल Alpine मध्ये पोहोचलो. हवेत सुखद गारवा होता. हॉटेलमध्ये थोडीशी विश्रांती घेउन सूर्योदयाला ताजमहाल पाहायला निघालो. आमचा google map हॉटेल ताजमहालपासून दीड किलोमीटरवर असल्याचे दाखवत होता. एवढ्या अंतरासाठी रिक्षावाला पन्नास रुपयांवर हटून बसला. सकाळी सकाळी वाद नको म्हणून आम्हीही त्याच्यापुढे शरणागती पत्करली. पण ताजमहालच्या आसपासच्या एक किलोमीटर परिसरात प्रदूषण विरहित वाहनांनाच परवानगी असल्यामुळे केवळ अर्ध्या किलोमीटर साठी त्या पठ्ठ्याने आमच्याकडून एवढे पैसे उकळले. थोड्याच वेळापूर्वी स्टेशन पासून दहा किलोमीटर वर असणाऱ्या आमच्या हॉटेल वर आम्ही शंभर रुपयात आलो होतो. पण काय करणार 'अडला हरी...'! पुढच्या एक किलोमीटर साठी टांगेवाले आणखी पन्नास रुपये मागू लागले. शेवटी आग्र्याच्या रिक्षांमधून सुटका करून आम्ही पुढे चालत जायचा निर्णय घेतला.

तिकीट काढताना audio guide नावाची गोष्ट असते हे समजले. नाहीतरी आम्हाला guide चि लुडबुड नकोच होती पण माहिती तर हवी होती. त्यासाठी audio guide चा पर्याय उत्तम होता. सत्तर रुपये भाडे देउन मोठ्या उत्साहाने आम्ही तो घेतला. हे प्रकरण वापरायला खूपच सोपे निघाले. एक MP3 player, headphone आणि एक नकाशा आमच्या हातात सोपवण्यात आला. नकाश्यात दाखवलेल्या ठिकाणी उभे राहून तिथला क्रमांक दाबला की त्या ठिकाणाविषयी माहिती ऐकू यायची. मस्त ना!! . आमच्याकडच्या mobile चा headphone पण आम्ही वापरत असल्याने दोघांना एकत्र माहिती ऐकता येत होती.

electric golf car मधून ताजमहाल पर्यंत जायची सोय सरकारने वीस रुपयात केली आहे हे कळल्यावर चालत जायचा विचार सोडला. सुरक्षा सोपस्कार आटपून आत पोहचलो. मधला दिवस असूनही एव्हढ्या पहाटे पर्यटकांनी गर्दी केली होती. सकाळचे fog का smog होते. पहायला आलेल्यान पैकी पन्नास टक्के जनता परदेशी होती. ताजमहाल पाहिला = भारत पाहिला, असे समीकरणच असल्याने प्रत्येक परदेशी प्रवासी हा इथे येणारच. आग्र्या मध्ये International airport असायला हवा. असो ...

मुख्य प्रवेशद्वारातून आत शिरलो आणि, ताजमहालचे iconic दर्शन झाले. मधला कारंज्याचा पट्टा, भोवताली बागा, आणि दूरवर दिसणारी ती मिनारांनी वेढलेली सुंदर पांढरी शुभ्र इमारत, हे ताजमहालचे मनात ठसलेले रूप डोळ्यासमोर साकार झाले. आम्ही दोघांनीही आधी ताजमहाल पहिलेला असल्यामुळे त्याच्या भव्यतेची आधीच कल्पना असूनही, दोघेही त्याच्या दर्शनाने काही काळ स्तब्ध झालो. माहिती देणारा audio guide सोबत होताच. त्याच्या साथीने परिसराचा आस्वाद घेत फिरत होतो. इतिहास, भूगोल, स्थापत्यकला अशा विविध द्रीष्टी कोनातून तो ताजमहाल चे दर्शन घडवत होता. फक्त त्यातले हिंदी शहाजहानच्या काळातले (उर्दूमिश्रित) असल्यामुळे समजायला थोडे अवघड जात होते.

जसजसे त्याच्या जवळ जात होतो तसतशी त्याची भव्यता मनावर ठसत जात होती. पांढऱ्या शुभ्र संगमरवरात रंगीबेरंगी दगड बसवून केलेले नक्षीकाम इतके सुबक आहे की ते रंगवल्याचा भास होतो. आतल्या कबरीच्या भोवतालचे नक्षीकाम तर अजोड आहे. त्यात वापरलेल्या दगडांचे रंग तर केवळ अप्रतिम आहेत. त्यांच्याभोवती कितीही फिरले तरी समाधान होईना. इथे फोटो काढण्यास मनाई असल्यामुळे, डोळेभरून हे सौंदर्य मनात साठवले. चारही बाजूनी समान असणाऱ्या या वस्तूच्या symmetry ला छेद देणारी एकच गोष्ट म्हणजे इथली शहाजहानची कबर. ताजमहालच्या मूळ योजनेत तिचा समावेश नसल्याचे यावरून सिद्ध होते.

त्यानंतर इथल्या संग्रहालयाला भेट दिली. इथे ताजमहालाच्या plan चे blueprints, नक्षीकामाचे नमुने, त्यासाठी वापरलेले रंगीत दगड, आणि शहाजहानची त्या काळी रेखाटलेली चित्रं आहेत.
संध्याकाळी पुन्हा ताजमहालच्या भेटीला यायचंच असा निश्चय करून मागे फिरलो. audio guide म्हणत होता, "जाते जाते फिर एक बार मुडकर इस बेजोड कलाकृती को जरूर निहारीये" .

audio guide परत करताना एक कल्पना मनात आली. audio guide android application बनवण्याची. म्हणजे काहीसे असे... ताजमहालचे app download करायचे. downloading charges Rs 30.... GPS वरून smartphone ला कळणार कुठली mp3 play करायची ते. (शिवाय manual option सुद्धा असेल). त्यामुळे hardware investment आणि maintainence ची कटकट नाही, शिवाय मनुष्यबळ सुद्धा कमी लागणार. त्यामुळे ग्राहक्कांना आपण निम्म्या किमतीत तीच सोय पुरवू शकू. पर्यटकस्थाना बाहेर मोठी जाहिरात मात्र हवी. कशी वाटली कल्पना ? कोणी ह्यावरून कंपनी काढली तर मला royalty द्यायला विसरू नका !

बाहेर आलो आणि आपल्याला एक पोट आहे आणि ते सद्धया रिकामी आहे याची जाणीव झाली. ताजमहालच्या पुढचा टप्पा होता- लाल किल्ला. रिक्षावाले मागे लागलेच. किल्ल्यापर्यंत पोहोचायला पुन्हा पन्नास रुपये, पण आधी हॉटेल मध्ये जेवून किल्ल्यावर जायचे मात्र तीस रुपये सांगू लागले, अगदी मधल्या waiting सकट. अर्थात हॉटेलवाल्यांकडून यांना काहीतरी कमिशन मिळत असणार. म्हणून हा special discount!! त्याने ज्या हॉटेल वर आम्हाला नेले ते दिसायला यथातथाच असले तरी जेवण मात्र चविष्ट मिळाले. पुढे भरतपुरला जायच्या गाडीची सोयही या रीक्षावाल्याच्याच कृपेने झाली आणि आता निश्चिंत मानाने आम्ही आग्रा किल्ला बघायला निघालो.

किल्ल्याबाहेरच्या चौकातील शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्याने 'आग्र्याहून सुटकेची' आठवण करून दिली. आग्रा किल्ल्यावरही audio guide ची सोय होतीच. आग्रा ही अनेक वर्ष मोगलांची राजधानी असल्यामुळे किल्ल्याचा विस्तार बराच मोठा आहे. संपूर्ण किल्ल्याभोवती खंदक (moat )आहे. तसेच शत्रूने चढाई करण्याचा प्रयत्न केल्यास त्याला हत्ती घोडे अशा लवाजम्यासह आत शिरणे कठीण व्हावे म्हणून अरुंद प्रवेश मार्ग तसेच शत्रूंवर उकळते तेल टाकण्यासाठीच्या छुप्या जागा अश्या सुरक्षिततेच्या योजना इथे आहेत. अनेक दरवाजे, इमारती आणि दालनांचा किल्ल्यात समावेश आहे. त्यातला जहांगिरी महाल, औरंगजेबाचा दगडी bathtub, अंगूरी बाग या गोष्ठी विशेष लक्षात राहिल्या. औरंगजेबाचा दगडी bathtub म्हणे तो लढाईच्या ठिकाणी बरोबर नेत असे. आता त्याभोवती कुंपण बांधले असूनही त्यावरून चढून फोटो काढण्याचा आचरटपणा चालला होता. बघून कीव आली. ताजमहाल सारखाच हा किल्लादेखील यमुनेच्या काठी बांधला आहे. त्यामुळे इथे फिरत असताना पलीकडच्या काठावरून ताजमहाल सतत आपली सोबत करत असतो. आग्रा किल्ल्याचा विस्तार प्रामुख्याने शहाजहानच्या काळात झाला. पण विरोधाभास हा कि त्याच्या वृद्धापकाळात औरंगजेबाने त्याला इथेच कैद करून ठेवले होते. कैदेतून ताजमहाल दिसत राहावा एवढी सोय मात्र होती! audio guide च्या सोबतीने किल्ला पाहायला आम्हाला तब्बल तीन तास लागले.

थंडीचे दिवस असल्यामुळे सूर्यास्त साडेपाचलाच होणार होता. सूर्यास्ताच्या वेळचा ताजमहाल पाहायला लगबगीने निघालो. सकाळचे smog आता विरलेले असल्यामुळे Camera आणि डोळे यांना आता तो दुरूनही स्वच्छ दिसत होता. मावळतीकडे झुकणाऱ्या सूर्याच्या सोबतीने संगमरवराच्या रंगांच्या छटा बदलत होत्या. सकाळपेक्षा आता पर्यटकांची गर्दी अधिक जाणवत होती. पुन्हा एकदा मनसोक्त photography करून आम्ही हॉटेल कडे परतलो.

दुसऱ्यादिवशी सकाळीच काल ठरवलेल्या गाडीने भरतपूर कडे निघालो. वाटेत फत्तेपूर सिक्री ला भेट दिली.ही वास्तू सरकारच्या अखत्यारीत नसून खाजगी आहे. स्वच्छता आणि देखरेख मात्र सरकारीच वाटत होती. एकूण आजूबाजूच्या परिसरात बऱ्यापैकी घाणीचं साम्राज्य होतं.
इतिहास - अकबराला हिंदू, मुस्लीम आणि ख्रिश्चन अश्या तीन बायका होत्या. पण पुत्रसौख्य मात्र नव्हते. फत्तेपूर सिक्री मधल्या सलीम चिस्ती नावाच्या पीर बाबाच्या दुवेने म्हणे त्याला मुलगा झाला. त्या मुलाचे नावही सलीम ठेवण्यात आले. पुढे तो जहांगीर या नावाने गादीवर बसला. मुलगा झाल्याच्या आनंदात अकबराने सलीम चीस्तीसाठी बांधलेली इमारत म्हणजेच फत्तेपूर सिक्री.

इथला लाल दगडातील बुलंद दरवाजा हा आशियातील सर्वात मोठा ऐतिहासिक दरवाजा आहे. आतमध्ये सलीम चीस्तीची कबर आहे. त्या भोवतालच्या संगमरवरी भिंतींवर अतिशय सुंदर जाळीदार नक्षीकाम केलेलं आहे. अश्या प्रकारच्या नक्शीकामासाठी आजही फत्तेपूर सिक्री अग्रस्थानी आहे. अकबरासारखीच आपलीही मन्नत पूर्ण करण्यासाठी इथे लोक जाळीदार भिंतींवर धागा बांधतात. इच्छा पूर्ण झाल्यावर म्हणे धागा सोडायला देखील येतात!

इथून पुढे उत्तरप्रदेशची हद्द ओलंडून अवघ्या वीस किलोमीटर वर असणाऱ्या भरतपूरमध्ये पोहोचलो.
क्रमशः

Monday, April 21, 2008

नाच रे पोरा

आयुष्यात कधी स्टेजवर नाचावं लागेल असं मुळीच वाटलं नव्हतं. पण अचानक अनेक गोष्टी घडत असतात... तसाच एकदा नेहाचा अचानक फोन आला... "केदार, आम्ही या spring banquet मध्ये dance करणार आहोत... आणि तू आहेस त्याच्यात". काय सांगायचं या मुलींना ? काही ऐकूनच घेत नाहीत. सांगितलं की मी कधीही नाचाच्या फंदात चुकूनही पडलेलो नाही, लहानपणी गणपती विसर्जनात लेझीम केले होते तेवढच. "एक नंबर, लेझीम आहे आपल्या dance मध्ये.. बाकीचं आम्ही शिकवू." स्वतःच्या पायावर लेझीम मारुन घेतल्या सारखं वाटलं. पुढे आम्हाला ( मी आणि अमोल) भयंकर south Indian dance दाखवून brain washing करण्यात आले. मग आम्ही प्रयत्न करायच ठरवलं.

खरं तर मुलींची नाचामागची कल्पना मला आवडली होती. आमच्या spring banquet (ISA=Indian Student Asso. चा वार्षिकोत्सव ) मध्ये खूप दक्षिण भारतीय गाण्यांवरती नाच होतात. मग मराठी गाण्यावर नाच आपण का करू नये ? माझा या भूमिकेला पूर्ण पाठींबा होता पण त्यासाठी आपल्याला नाचावं लागेल असं वाटलं नव्हत. तीन आठवडे आधी पासून आम्ही नाचाचा सराव सुरू केला. त्यात गाणी निवडणं आणि नाच बसवणं हा पण भाग होता. अर्थात तो भाग मुलींनी केला... खरं तर सगळच मुलींनी केलं ... आम्ही लिंबू तिंबू. आमच्या सगळ्या teachers मात्र भारी आहेत

नेहा : कत्थक yellow belt

आकांक्षा : भरतनाट्यं brownbelt.

शिवानी : भरतनाट्यं blackbelt.

शिवानीने एकदा तिच्या अरंगेत्रम ची CD आम्हाला दाखवली होती. त्यात आम्हाला फारसं काही कळत नव्हतं. मला कधीच कळत नाही. सुरवातीला गोष्ट सांगतात तेव्हा कळतं, पण मग नाचात कृष्ण कधी आणि राधा कधी असा BMW होतो (basic मे वांदा ). म्हणून आम्ही शिवानीला सांगितलं की तू नाच जरा समजावून सांग. तर म्हणे "सगळं काय सांगायला लागतं ... तुम्ही जरा स्वतःचं इमॅजीनेशन वापरा ना ". मग आम्ही आमच्या कल्पनाशक्तीने अनेक तारे तोडले आणि त्याच मुद्रा आणि हाव भावातून कसा पुर्णतः वेगळा अर्थ काढता येऊ शकतो हे शिवानीला सिद्ध करून दाखवले. तेव्हा पासून तिने ती CD, "कोणालाच दाखवणार नाही " या निश्चयाने कुठेतरी लपवून ठेवली आहे.

आम्ही रोज रात्री साधारण २ तास सराव करायचो. त्यात माझा सगळ्यात नावडता भाग म्हणजे एकट्याने नाच करणे हा असायचा. कारण मला क्रमच लक्षात नाही रहायचा. सगळे एकत्र नाचताना आजूबाजूला बघून चालून जायच, पण एकट्याने करताना सागळ्या चुका पकडल्या जायच्या. मग अमोलने त्या सगळ्या dance steps वर एक मोठी गोष्ट गुंफली, तेव्हा कुठे क्रम आमच्या लक्षात राहू लागला. ही गोष्ट मुलींना फारच बावळट वाटायची, पण त्यात काय नवल. मुलींच्या काही गोष्टींचं मात्र आम्हाला फार नवल वाटायचं. उ.दा. त्या dance step एकमेकींना, नाच न करता, शब्दातून सुद्धा सांगू शकतात. म्हणजे असे

नेहा : अग, ती ढगाला लागली कळं मधली शेवटची step

शिवानी : हा, म्हणजे ही

झालं !!... ये ह्रदयी चे ते ह्रदयी पोहचलं पण !! आम्ही पायाला कळा येई पर्यंत नाचून सुद्धा आम्हाला ती step जमत नाही आणि इथे फक्त शब्दातून सगळ कळतं ! माणसांना बोलताना बघून माकडांना काय वाटत असेल ते त्या दिवशी जाणवलं. मुलींचा या बाबतीत अभ्यास जरा जास्तच असतो. माझ्या शाळेच्या reunion च्या वेळी, वर्षभर न भेटलेल्या मैत्रीणी, जे गाणं चालू असेल त्यावर नाचू लागतात. "तू शाहरूख खान मी प्रिती झिंटा " या एका वाक्यात त्यांचा पूर्ण नाच बसतो आणि रोज त्या गाण्यावर सराव करत असल्या सारख्या नाचतात. असो ... लांबून गाडी पाहून त्याचा मेक सांगू शकणारी मुलगी मला अजुन भेटायची आहे !

या नाचाच्या निमित्ताने शिकलेल्या काही गोष्टी :

१. नाच केल्यामुळे छान झोप लागते.

२. सगळ्या मुली जन्मताच dancer असतात.

३. नाचाच्या आदल्या दिवशी बॅडमिंटन खेळू नये. त्यामुळे पाय लचकून तुमचा शकुनी मामा होऊ शकतो.

४. एका गाण्याच्या dance steps दुसऱ्या गाण्यावर सहज बसतात.

The dance was well received by the audience. Heres the video

Saturday, February 9, 2008

चिंटू

Please click on the image below for an enlarged view.

Sunday, July 15, 2007

कुठली भाजी करू ?

कुठली भाजी करू ?

(पेपर बाजूला करत).. अ‍ऽऽऽऽऽ.. फणसाची कर

फणस नाही आहे.

मग भेंडीची कर

भेंडी पण नाही आहेत..

मग काय आहे ?

कोबी आहे...

आणखी काय आहे ?

बटाटे आहेत.. पण बटाट्याची भाजी कालच झाली

मग कोबीची भाजी कर... (मला पेपर वाचू दे ! )

वरचा प्रकार जादुगाराच्या खेळा सारखा नाही वाटत ?

जादुगार जादुची छडी, त्याच्या उंच टोपीवरून फिरवत मुलांना विचारतो... ह्या टोपीतून कुठला प्राणी काढू ? ... आता खरंतर त्या टोपीत फक्त ससाच असतो.. जादुगाराने टोपीतून हत्ती काढलेला मी तरी काही पाहिला नाही आहे ! मग त्यातले एखादे कार्टं "ससा " म्हणून ओरडतं, आणि तेवढच ऐकायला आतूर असलेले जादुगाराचे कान तृप्त होतात. आपण ह्या टोपीतून अख्खी राणीची बाग काढू शकतो असल्या ऐटीत जादुगार त्या टोपीतून ससा काढतो.

चार चौघात करायची ही जादु, बायका आपल्या एकट्या नवर्‍यावर का करतात... ते मात्र कळत नाही

Wednesday, June 27, 2007

न्यूयॉर्क -१

NOTE : डिसेंबर २००६ मध्ये न्यूयॉर्क फिरायचा योग आला. माझी अमेरिकेतली पहिलीच सुट्टी. त्या वेळी माझ्याकडे कॅमेरा नव्हता. मी एक कामचलाऊ (use and throw) camera घेतला होता, पण त्यातले अर्धे फोटो कॅमेर्‍या बरोबरच फेकून द्यावे लागले. The images used below are not mine. Click on the images to see their enlarged versions and the source. I thank the photographers of these images for making their images public. Please see them in full size :)

भेट :

सागर आणि मी एकत्र न्यूयॉर्क फिरायचं ठरवलं. सागर - एकता विमानाने येणार होते आणि मी ट्रेनने न्यूयॉर्कला पोहोचणार होतो. भेटायचं कुठे ? मॅनहॅटनच्या दक्षिण टोकाच्या सब-वे स्टेशनवर (सागरच्या अभ्यासाचा निष्कर्ष). न्यूयॉर्क हे शहर मॅनहॅटन, क्वीन्स् , ब्रूक्लीन, ब्रॉन्क्स् ,सॅटन ह्या पाच बेटांनी बनले आहे. त्यातले मॅनहॅटन हे शहराचे ह्रदय. न्यूयॉर्क शहरात सब-वे (भुयारी ट्रेन)ची चांगली सोय आहे. बाकी अमेरिकेत गाडी नसेल तर आपण अपंग होतो. न्यूयॉर्कमध्ये तसली भानगड नाही. पण सब-वे सुद्धा काही कमी भानगडीची गोष्ट नाही. त्याबद्दल नंतर लिहीतो.

भेटायच्या स्टेशनाचे नाव "बॉलिंग ग्रीन". (हे नाव ऐकण्या आधी मला "कॉटन ग्रीन" हे हार्बर लाईन वरच्या स्टेशनाचे नाव फार विचित्र वाटायचे.) पण स्टेशनावर कुठे ? एवढा तपशील ठरवण्याचे कारण म्हणजे सागरकडे मोबाईल नव्हता. "एक नंबर प्लॅटफॉर्मवर इंडीकेटरच्या खाली" ही मुंबई मध्ये भेटण्याची जागा न्यूयॉर्कमध्ये चालेल का नाही ह्यात जरा शंका होती. प्लॅटफॉर्मवर इंडीकेटर असतो का नाही ?, जिजस्‌ जाणे ! शेवटी १ नंबर (किंवा तत्सम) प्लॅटफॉर्मच्या दक्षिण टोकाला भेटायचे ठरले. दक्षिण टोक गाठण्याचे कारण म्हणजे आम्ही प्रथम स्वातंत्र्य देवतेच्या दर्शनाला जाणार होतो, आणि त्यासाठी फेरी मॅनहॅटनच्या दक्षिण टोकावरून सुटते.

दुसर्‍या दिवशी आम्ही ठरल्याप्रमाणे भेटलो... असं माझ्याबाबतीत फार क्वचितच घडतं. मला दक्षिण टोक गाठायला १ तास उशीर झाला. सागरचा पत्ता नाही की फोन नाही. आता काय ? मलातर ह्या बॉलिंग ग्रीन स्टेशनाशिवाय काहीच माहिती नाही ! सागर भेटावा म्हणून मी स्वातंत्र्य देवतेची प्रार्थना करू लागलो. थोड्याच वेळात सागर आणि एकता येताना दिसले. (हुश्शऽऽऽऽ) त्यांच विमानही तासभर उशीरा आलं होतं.

Statue of Liberty

बॅटरी पार्क मध्ये statue of liberty ची तिकीटं मिळतात. Statue of liberty फ्रान्सने अमेरिकेला भेट दिला आहे. अमेरिकन स्वातंत्र्याला १०० वर्ष पूर्ण झाल्याच्या निमित्ताने ही भेट देण्यात आली होती. पुतळा ठेवण्यासाठी मॅनहॅटनच्या दक्षिणेचे एक बेट निवडण्यात आले आणि त्यावर पुतळ्याच्याच उंचीचा चौथरा बांधण्याचे काम अमेरिकेने हाती घेतले. पुतळ्याचे वेगवेगळे भाग बोटीने अमेरिकेत पाठवण्यात आले. पुतळा पोकळ असून आतून वर जाण्याची सोय आहे. पूर्वी वर पर्यंत सोडायचे पण आता फक्त चौथर्‍यावर जाता येते. त्यासाठी सकाळी मोजकेच पास दिले जातात. आम्ही काही पास घेण्याच्या भानगडीत पडलो नाही. शिवाय त्या चौथर्‍यावरून स्वातंत्र्य देवी अजून सुंदर दिसली असती असे मला तरी काही वाटत नाही. उलट, "मेणबत्ती(/मशाली) खाली अंधार" अशी परिस्थिती झाली असती. बॅटरी पार्कवर आमची कसून तपासणी करण्यात आली आणि आम्ही बोटीने "Liberty" बेटाकडे निघालो. मॅनहॅटन बोटीतून पहाताना फार छान दिसत होते. उंच उंच बिल्डींगी... अगदी ‘गगन चुंबी’... काही वेळा ढग खाली येतात किंवा धुकं असतं आणि इमारतींची टोकंच दिसत नाहीत. असं वाटतं लिफ्टने सरळ स्वर्गात जाता येईल.

Liberty बेटावर पुतळा आणि काही दुकानं एवढंच आहे. स्वातंत्र्य देवतेचे स्वातंत्र्य दर्शवणार्‍या तीन गोष्टी आहेत. मुगूट, मशाल आणि पायातली तुटलेली बेडी. हातात पुस्तक असून त्यावर अमेरिकन स्वातंत्र्याची तारीख रोमन आकड्यात लिहीली आहे. एवढा मोठा पुतळा बनवून तो भेट देण्याची कल्पना ज्याला प्रथम सुचली त्याबद्दल मनात प्रचंड आदर वाटू लागला.ती कल्पना प्रत्यक्षात आणणार्‍या सर्वच लोकांची कमाल आहे. ते करण्यासाठी त्यांना अनेक सामाजिक, आर्थिक आणि तांत्रिक प्रश्नांना सामोरे जावे लागले असणार. त्यांच्या चिकाटीमुळे दगडातून स्वातंत्र्य देवी प्रकट झाली आणि नकळत माझे हात जोडले गेले. ही सगळी कहाणी त्या शिल्पकाराच्या तोंडून ऐकायला किती मजा येईल, असा एक विचार मनात डोकावून गेला.

बेटावरच्या sovenier shop मध्ये statue of liberty चे छोटे पुतळे, keychains, फोटो ह्यासारख्या गोष्टी विकत मिळतात. सोवेनीयर म्हणजे एखाद्या ठिकाणची किंवा व्यक्तीची आठवण सांगणारी गोष्ट. दुकानातच, स्वातंत्र्य देवतेच्या शिल्पकाराचा चालता बोलता पुतळा होता आणि तो तिच्या जन्माची कहाणी सांगत होता. त्या गोष्टीमुळे ते दुकान चांगलेच ‘आठवणीत’ राहिले. भेट वस्तु घेऊन आम्ही फेरीने Ellis Island साठी निघालो. मॅनहॅटन - लिबर्टी आयलंड - एलीस आयलंड - मॅनहॅटन अशा ह्या फेरीच्या फेर्‍या चालू असतात.

Ellis Island

ह्या बेटावर पूर्वी immigration (कायम स्वरूपी नागरिकत्व मिळण्याची प्रक्रिया) व्हायचे. आता इथे फक्त संग्रहालय आहे. हॅट आणि कोट घातलेली माणसं immigration च्या रांगेत उभी, त्यांच्या जुन्या काळच्या बॅगा, हे सर्व दर्शवणारे कृष्ण धवल फोटो आहेत. ते पाहताना जरा गंमत वाटते. बाकी तिथे फारसे पाहण्यासारखे काही नाही.

फेरीने मॅनहॅटनला येताच सागरने खिशातून एक मोठ्ठा नकाशा काढला. त्यावर प्रेक्षणीय स्थळं ठळक केली होती. मॅनहॅटन हे शहर पायीच फिरायला मजा आहे. तरी आम्ही दिवस भराचा सब-वे चा पास काढला होता. मुंबईकरांना रेल्वेचे आकर्षण असतेच ! पण सब-वे च्या दाराला लटकता येत नाही याचं दोघांनाही दुःख झालं.

Ground zero

उंच उंच इमारतींच्या जंगलात अचानक सपाट भाग. ११ सप्टेंबर २००१ ला world trade center चे twin towers जमीनदोस्त झाले ती ही जागा. आजही शहराच्या गडबडीत मनाला सुन्न करून जाते. आता इथे त्या घटनेची आठवण सांगणारे छोटे स्मारक आहे. बिल्डींग पडतानाचे फोटो आहेत. आजूबाजूला मोटारींची ये-जा चालू असते, खाली सब-वे धडधडत असते. पण या ठिकाणी एक वेगळी शांतता जाणवते. पुन्हा अशी घटना कुठेही न घडो हीच प्रार्थना.

वाटेत आम्हाला न्यूयॉर्क स्टॉक एक्सचेन्जचा बैल दिसला. ट्रिनिटी चर्च पाहिलं. twin towers पडताना त्यातील काही भाग जवळच्या एका स्मशानातील कबरींवर पडला. तिथल्या एका झाडावर पडून ते मेलं, आणि खालच्या कबरी वाचल्या. त्या झाडाची मुळं रंगवून ट्रिनिटी चर्च बाहेर ठेवली आहेत. अमेरिकन लोकांना इतिहास सांगण्याची आणि जपण्याची फार हौस. वास्तविक भारताचा इतिहास अमेरिकेपेक्षा जास्त प्राचीन व रोमहर्षक आहे. पण तो जपण्याच्या बाबतीत भारत उदासीन आहे. अमेरिकेत प्रत्येक झाडाचा, चर्चचा, बिल्डींगीचा इतिहास सांगणार्‍या पाट्या असतात. एवढंच कशाला ? साधा ब्रेड आणि मीठ यांचाही इतिहास चवीने सांगितला जातो. उदाहरणादाखल मिठाच्या डब्यावर अशा पद्धतीत इतिहास छापलेला दिसतो.

आमची कंपनी १९२८ साली स्थापन झाली. तेव्हा पासून आम्ही, खास तुमच्यासाठी, उत्तम दर्जाचे मीठ बनवत आहोत. कंपनीचा लोगो बनवण्याचं काम त्या काळचे प्रसिद्ध चित्रकार Sir William ह्यांना देण्यात आले. पण त्यांना बरेच दिवस काही सुचेना. एकदा बागेत बसलेले असताना त्यांना छत्री घेऊन जाणारी एक तरूणी दिसली. त्यांनी लगेच तिचे चित्र रेखाटले. तिच्या हातात कंपनीच्या मीठाचा डबा दाखवला. (नाहीतर पावसात छत्री घेऊन जाणार्‍या मुलीचा आणि मीठाचा संबंध काय ?) त्यातले मीठ सांडत आहे असेही दाखवले. ह्या लोगो मुळे लगेच मीठाचा खप वाढला. पण ती तरूणी कोण होती हे काही कळेना. म्हणून कंपनीने "look alike" स्पर्धा चालू केली. ही स्पर्धा आजही दर पाच वर्षांनी घेण्यात येते.....

दुसर्‍या बाजूस मुलीचे चित्र आणि खाली कंपनीचे ब्रीदवाक्य - "जेव्हा पाऊस पडतो तेव्हा आमचे मीठ सांडते" (when it rains it pours)...

हे शब्दशः भाषांतर नसले तरी ह्यात मीठ मसाल्याचा भाग फार कमी आहे. सांगण्याचा मुद्दा हा की इतिहासाला अमेरिकन माणसाच्या अयुष्यात मीठा एवढेच महत्त्व आहे.

मॅनहॅटन मध्ये सर्व प्रकारची वाहनं पहायला मिळतात.(कॉलकत्याला competition आहे.) सायकल रिक्षा, बस, टॅक्सी, सब-वे, केबल कार. त्यात प्रवाशांसाठी खास ,छत नसलेली, hop on hop off बस लक्ष वेधून घेते. घोडागाडी तेवढी दिसत नव्हती. न्यूयॉर्कचे public transport फार छान आहे. रोज कामाला येणारी बरीच माणसं स्वतःच्या गाडी ऐवजी बसने किंवा सब-वे ने येतात. कारण मॅनहॅटन मध्ये parking चा बराच त्रास असतो. नाहीतर अमेरिकन माणूस प्रत्येक ठिकाणी स्वतःची गाडी घेऊन जाणं पसंत करतो. अगदी कचरा टाकायलाही तो स्वतःच्याच गाडीतून जातो !

Brooklyn Bridge:

मॅनहॅटन आणि ब्रुक्लींन बेटांना जोडणारा हा फार जुना ब्रिज. वहनांसाठी तीन पदरी मोठे रस्ते आणि मधोमध चालण्यासाठी लाकडी रस्ता. चालण्याचा रस्ता, गाड्यांच्या रस्त्यापेक्षा थोड्या उंचीवर आहे. मॅनहॅटन हे नदीतले बेट- पश्चिमेला हडसन तर पूर्वेला ईस्ट हडसन नदी वहाते. ब्रुक्लींन ब्रिज ईस्ट हडसन नदीवर आहे. एकोणीसाव्या शतकातले गोथीक architecture चे दगडी बांधकाम, नदीच्या दोन्ही बाजूला उंच दगडी मनोरे आणि त्यातून निघणार्‍या लोखंडी दोर्‍या- इंजिनीयरिंगच्या पुस्तकावरचे चित्र जिवंत झाल्या सारखे वाटते.

आता अंधार पडू लागला होता. सात वाजल्यासारखे वाटत होते, पण खरं तर संध्याकाळचे पाच वाजले होते. ब्रुक्लिनचे मोठे city clock वेळ सांगत होते. आकाशात रंगांची उधळण चालू होती. नदीतील बंदरं झगमगत होती. शहरातही दिवे लागणी चालू होती. Empire state इमारतीच्या मुगुटाचा हिरवा रंग, Chrysler इमारतीचे नक्षीकाम लक्ष वेधून घेत होते. नदीला समांतर असलेले, दिव्यांची माळ घातलेले रस्ते मरीन लाईन्सची आठवण करुन देत होते. उत्तरेला ब्रूक्लींचाच नवीन ब्रिज ऐटीत उभा होता. कोट, टाय, हॅट घातलेल्या माणसाशेजारी एखाद्या टी-शर्ट जीन्स घातलेल्या मुलाने उभं रहावं तसा. नवीन ब्रिज वरुन सब-वे सुद्धा जात होती. दोन्ही ब्रिज वाहनांनी भरून वाहत होते आणि खाली ईस्ट हडसन नदी. संध्याकाळी फेरी मारायला, पळायला, सायकलिंग, स्केटींग करायला ब्रुक्लींग ब्रिज हे ब्रुक्लीनवासीयांचे आवडीचे ठिकाण आहे. आम्हाला (हळू हळू) ब्रिज पार करायला एक तास लागला. ब्रुक्लींन वरून (खरं म्हणजे खालून) सब-वे पकडून परत मॅनहॅटनला आलो. ही सब-वे पकडायला तीन मजले खाली जावे लागते आणि सब-वे नदीच्या खालून मॅनहॅटनला येते. म्हणजे आम्ही नदीला प्रदक्षिणा घातली की ! वरून ब्रुक्लींन ब्रिज आणि खालून सब-वे.

Times Square म्हणजे मॅनहॅटनमधला एक महत्त्वाचा चौक. इथे Newyork Timesचे कार्यालय होते म्हणून हे नाव पडले. हा चौक आपल्या जाहिरातींच्या झगमगाटासाठी प्रसिद्ध आहे. बिल्डींगींच्या भिंतींवर २-३ मजली उंच स्क्रीन आहेत आणि त्यातून सतत जाहिरातींचा मारा सुरु असतो. मॅनहॅटन शहराची आखणी फार शिस्तबद्ध आहे. पट्टीने आखल्यासारखे, उभे आणि आडवे रस्ते आहेत. उभ्या (उत्तर दक्षिण) रस्त्यांना avenue तर आडव्या रस्त्यांना street म्हणतात. Times sq जवळच "मॅडम क्रूसाड" हे wax museum आहे.त्यात खर्‍या माणसांसारखे हुबेहूब मेणाचे पुतळे प्रदर्शनासाठी ठेवलेले असतात. मॅनहॅटन मधला प्रत्येक चौक बोलका आहे. प्रत्येक चौकात, प्रत्येक इमारतीखाली काहीतरी कलाकृती दिसते. प्रत्येक इमारतही वेगळी आहे. "चौकोनी ठोकळे" हे विशेषण कुठल्याच इमारतीला लागू होत नाही. सध्यातर christmas असल्यामुळे सजावटीला आणखीनच बहर आला होता.

Christmas:

जांभळ्या लाईटने उजळलेली एक उंच इमारत - Rockefeller - रोकोफेलर खाली christmas चे प्रमुख आकर्षण Christmas tree उभारण्यात आले होते. आणि ते पहायला खूप गर्दी जमली होती. संध्याकाळी अंधेरी ब्रिजवर असते तेवढी! झाडावर रंगीबिरंगी दिवे लावले होते, एवढे की झाडाची पानं सुद्धा दिसत नव्हती. झाडही चांगलं मोठं निवडलं होतं. (हो ते सांगायचं राहिलंच. हे झाड इथे उगवलेले नाही. दर वर्षी एक नवीन झाड निवडून इथे आणण्यात येते.) समोरच्या इमारतींवर पांढर्‍या शुभ्र चांदण्या चमकत होत्या. चर्चच्या ऑर्गन आणि bells वरचे सुंदर संगीत चालू होते. आजूबाजूच्या इमारतींवरून वेगवेगळ्या आकाराचे, रंगांचे प्रकाशझोत रोकोफेलरची सुंदरता वाढवत होते. झाडाच्या एक मजला खाली मोठे Ice skating rink होते. त्यावर लहान मोठी अशी सगळी मंडळी स्केटींगचा आनंद घेत होती.

Christmas ची अजून एक आठवण म्हणजे एका मॉल मध्ये ऐकलेला live piano. मॉलच्या मध्यभागी हा पियानो वादनाचा कार्यक्रम चालू होता. एक म्हातारेसे आजोबा तो वाजवून सगळ्यांच मनोरंजन करत होते. खराखुरा पियानो ऐकावा ही माझी इच्छा या वर्षी नाताळबाबाने पूर्ण केली. काही वेळानी आजोबांनी सर्व लहान मुलांना बोलावून प्रत्येकाला एक ताल वाद्य दिलं. पियानोतून "jingle bell jingle bell" चे सूर ऐकताच मुलांनी बरोबर ताल धरला. ते गाणं सर्वात जास्त टाळ्या घेऊन गेलं.

Grand Central

सबवे म्हणजे न्यूयॉर्कच्या खाली खणलेले एक शहरच. सबवे चे जाळे पूर्ण मॅनहॅटन खाली पसरलेले आहे. शिवाय ती नदीखालून, पुलावरून आजुबाजुच्या बेटांनाही जोडलेली आहेच. सबवेमुळे मॅनहॅटन मध्ये फिरणे (आणि हरवणेही) फार सोपे आहे. जागोजागी बोर्ड आहेत पण समजायला वेळ लागतो. इंजिनीयरींच्या भाषेत सांगायचे तर, 2D प्रोब्लेम मधून 3D प्रोब्लेम मध्ये जाताना जो गोंधळ होतो तोच गोंधळ Western railway ते NYC-सबवे जाताना होतो. सबवे मधून रस्त्यावर आले की दिशांचा गुंता होतो आणि मग धृव तारा शोधण्यापासून सुरुवात करावी लागते.

Grand Central हे सबवे आणि इतर रेलगाड्यांना जोडणारे स्टेशन. स्टेशन नावाप्रमाणेच "ग्रॅन्ड" आहे. आत बरीच दुकानं, हॉटेल्स‌ आहेत. शिवाय एक प्रचंड मोठा हॉल आहे. हॉलच्या छपरावर रात्रीचं आकाश रेखाटलेले आहे. सहा राशी, मृग नक्षत्र यांची काल्पनिक चित्रं असून त्यातल्या तारांच्या ठिकाणी दिवे लावले आहेत. डिसेंबर महिनाभर त्या हॉलमध्ये "कलायडोस्कोप" हा कार्यक्रम होता. दर अर्ध्या तासांनी दहा मिनीटांचा शो. मोठ्या घंटानादाने कलायडोस्कोप सुरू झाला. अनेक फिरत्या दिव्यांनी हॉलचे छत, भिंती आणि मोठ मोठे खांब नक्षीकामाने भरून टाकले. साथीला सुंदर ऑर्केस्ट्रा होता, चार्ली चॅप्लीन च्या सिनेमाच्या पार्श्वसंगीतात असतो तसा. संगीत आणि दिव्यांची हालचाल यांचा ताळमेळ मस्त जमला होता. हळूहळू नक्षीकामाची जागा शहराच्या चित्रांनी घेतली. टॅक्सीची रांग, उंच उंच इमारती, एम्पायर स्टेट, क्रायस्लर, सबवे, टाईमस्‌ स्क्वेअर ही चित्र भिंतीवर project होऊ लागली आणि छत रुपी आकाशात चांदण्यांची पकडापकडी चालू होती. दहा मिनीटांनी पुन्हा घंटानाद झाला आणि दिवे मावळले. कलायडोस्कोप मध्ये सबवेच्या जाहिराती पेक्षा जास्त शहराचा अभिमान झळकत होता. मला स्वतःला ग्रॅन्ड सेन्ट्रल स्टेशन फार आवडले. यापुढे कधीही "रेल्वेस्थानकावर एक तास" हा निबंध लिहिण्याची वेळ आली तर मी ग्रॅन्ड सेन्ट्रल स्टेशन निवडणार हे निश्चीत.

Statue of Liberty

Brooklyn Bridge

Times Square

Grand Central

Sunday, June 3, 2007

असतात दोन लहान मुलं...

असतात दोन लहान मुलं चालायला शिकत

कधी धडपडत, कधी थोडं खरचटत

शरीयतच लागलेली असते त्यांची उभं रहाण्याची

खिडकीपासून दारापर्यंत धावत जाण्याची

अचानक एकाला सापडतात पडद्यामागे कुबड्या

कुबडीच्या जोरावर तो मारू पहातो उड्या

दुसरा त्याला पाहून थोडा हळहळतो

चालतो... पुन्हा पडतो

कुबड्या पाहून त्याची गम्मत असतो गालात हसत

कारण, खिडकीपासून दारापर्यंत पोहचतो तो आता सहज

अनेक वर्षांनी...

कुबड्या असतो तसाच अजून, कोपर्‍यात बसलेला

कुबड्याही असतात त्याच्या तिथेच, भिंतीला टेकलेल्या

दुसरा मात्र पळत असतो, धावत असतो सारखा

जगच जिंकायचे असते त्याला, नाही विचार दुसरा

मागत असतो देवाकडे तो पंखांमधले बळ

शिकलेलाच नसतो संकटातूनी काढायला कधी पळ

कुबड्या उठतो, पाय लडखळतात, मस्तकात जाते कळ

नकळत त्याचे हात जातात, बरोबर कुबडी जवळ

वाटतं त्याला आपणही पळावं, म्हणावं गाणं नाचत

पण घड्याळ फिरवलं मागे तरी, वेळ नाही ना फिरत !

हळूच डोळे पुसत, एकच तो ठरवतो

मुलाला स्वतःच्या, कुबड्यांऐवजी पंखांची स्वप्ने तो देतो

मुलाला, स्वतःच्या कुबड्यांऐवजी पंखांची स्वप्ने तो देतो

------------- आरक्षण ---------------

Tuesday, May 29, 2007

खारूताई

University मध्ये Oakची झाडं खूप. एखाद्या माणसाच्या स्मरणार्थ ओकचे झाड लावण्याचा कार्यक्रम University राबवते. Live Oak Endowment Program. लाडक्या माणसाची आठवण "जीवंत" ठेवण्याची किती सुंदर कल्पना. ही ओकची झाडं छान छत्री सारखी गोल वाढतात. आणि त्यावर हमखास खारी खेळत असतात. ओकची पडलेली फळं गोळा करणं हा त्यांचा आवडता खेळ. ICE AGE पासून हाच खेळ चालू आहे.

इथल्या खारी त्यांच्या भारतीय बहिणीन्पेक्षा आकाराने जरा मोठ्या आहेत. त्यामुळे आम्ही त्यांना खारूकाकू किंवा खारूमावशी म्हणतो. शिवाय त्या माणसांना सहसा घाबरत नाहीत. घाबरवण्याचा प्रयत्न केला तर आक्रमणाचा पवित्रा घेतात. आणखी एक फरक आहे.... त्यांच्या पाठीवर पट्टे नाहीत. म्हणजे त्यांच्यावर रामरायाची कृपा झाली नाही तर. कधीकधी विचार केला तर गम्मत वाटते. रामायण हे जर फक्त काल्पनिक काव्य / कथा असेल तर त्यातले भौगोलिक वर्णन एवढे अचूक कसे ? हनुमानाने दक्षिणेहून द्रोणागिरी पर्वत आणला आणि भारताच्या उत्तरेला समुद्रात रावणाची लंका होती अशीही कल्पना करता आली असती की ? म्हणजे वाल्मिकींचा भूगोल पक्का होता का ते इतिहास सांगत होते ? भारत आणि श्रीलंकेला जोडणार्‍या पुलाचे अवशेष आहेत म्हणतात. आता हेच पहा ना... पाठीवर पट्टे असणे ही केवळ भारतीय खारींची विशेषता आहे का ? मला माहित नाही. पण अमेरिकन खारींच्या पाठीवर बारकोड नसतो.

एकदा संध्याकाळी घरी येताना वाट चुकलो आणि हरवलो. वाटेत एका छोट्या खारीकडे लक्ष गेले. ती भारतीय खारी एवढी होती. जवळ गेल्यावर लक्षात आले की पिल्लू आहे. खारूताई थोडी गोंधळली होती. बहुदा ती पण हरवली होती. काहीतरी शोधत होती. ICE AGE मधल्या खारीसारखी Nut तर नसेल ना शोधत ? का आईला शोधते आहे ? मला "Mama Mama" करून TOMच्या मागे लागणार्‍या लहान पक्ष्याचे cartoon आठवले. त्या पक्ष्याला सांभाळतांना TOMचे झालेले हाल (कुत्रा सुद्धा खाणार नाही एवढे) आठवले. मी दोन पावलं मागे सरकलो. (Cartoon पहाणे जरा कमी केले पाहिजे).

"चूक चूक" करून तिला सहज बोलावलं. तिनेही चक्क कान टवकारून वर पाहिलं, आणि स्वत:हून जवळ आली. तिचे काळेभोर, पाणीदार आणि केविलवाणे डोळे हुबेहुब, SHREK मधल्या मांजरा सारखे दिसत होते. धडधडणारी इवलीशी छाती. कुतूहल, भिती आणि आशा असे संमिश्र भाव डोळ्यात एकवटून ती माझ्याकडे पहात होती. मी खाली बसून हळूच हात पुढे केला. तशी ती हाता जवळ येऊन वास घेऊ लागली. प्राण्यांनी आपणहून मैत्री करावी असे क्षण फारच दुर्लभ असतात. मी हळूच तिच्या डोक्यावरून हात फिरवला. तिची धडधड थोडी कमी झाली. (चला, हा प्राणी आपल्याला खाणार तरी नाही ) ती पळून नाही गेली याचे मला आश्चर्य वाटले. तिला काय हवं होतं हे मला कळण्याचा काहीच मार्ग नव्हता. तिच्या पाठीवरून हळूवार हात फिरवला. पाठीवर तीन पट्टे तर नाही उठले, पण मला मात्र रामानंद झाला.